1- الأشباه و النّظائر - مقاتل بن سلیمان (م 150ق)
2- الوجوه و النّظائر في القرآن الكريم هارون الأعور (م 170ق)
3- الوجوه و النّظائر - الحیری (م431ق)
4- الوجوه و النّظائر في القرآن - الدامغانی (م 487ق)
5- البصائر ذوي التّمييز - الفيروزاباديّ: (817ق)
لیست کتاب های مفردات قرآن، غریب القرآن و وجوه و نظائر
1. الاشباه و النظاير في القرآن الكريم، مقاتل بن سليمان (م. 150 ق)
2. معاني القرآن، فرّاء (207 ق)
3. غريب القرآن، ابوعبيده (م. 210 ق)
4. معاني القرآن، اخفش (م. 221 ق)
5. تأويل مشكل القرآن، ابن قتيبة (م. 276 ق)
6. الفروق اللغويّه، أبي هلال عسكرى (م. 395 ق)
7. الغريبين في القرآن و الحديث، احمد بن محمّد الهروي (م. 401 ق)
8. مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهاني (م. 425 ق)
9. الاشباه و النظاير، ثعالبي (م. 430 ق)
10. وجوه القرآن، نيشابوري (م. 431 ق)
11. الوجوه و النظاير في القرآن، دامغاني (م. 478 ق)
12. وجوه قرآن، تفليسى (م. 558 ق)
13. بصاير ذوي التمييز، فيروزآبادي (م. 817 ق)
14. مجمع البحرين، طُريحي (م. 1085 ق)
15. تفسير غريب القرآن، صنعاني (م. 1182 ق)
16. نثر طوبى، شَعْراني (م. 1393 ق)
17. التّحقيق في كلمات القرآن الكريم، مصطفوى (معاصر)
بصائر ذوی التمییز فیروزابادی
بصائر ذوي التميز في لطائف الكتاب العزيز اثر مجدالدين محمد بن يعقوب فيروزآبادى (متوفى 817ق)، كتابى است كه در آن به موضوعات مختلف علوم قرآنى، از جمله وجوه و نظاير پرداخته شده است. نویسنده اين اثر را براى سلطان اسماعيل بن عباس صفوى به زبان عربى در قرن هشتم هجرى نوشته است.[۱]تحقيق كتاب توسط محمدعلى النجار به انجام رسيده است.
تحميل (دانلود) كتاب الوجوه و النظائر فی القرآن هارون الأعور
وجوه القرآن حیری نیسابوری - نیشابوری
وجوه القرآن اثر اسماعیل بن احمد حیری نیشابوری، کتابی است پیرامون فهم معانی واژه‌های قرآن كه به زبان عربی و در قرن پنجم هجری نوشته شده است.
کتاب با سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف آغاز شده و مطالب کتاب دربردارنده مجموعا شش‌صد و سیزده واژه از واژگان قرآنی است که به ترتیب حروف الفبا در بیست‌وهشت کتاب و هر کتاب در چند باب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
گزارش محتوا
در مقدمه ناشر، ابتدا به تعریف مختصر علم وجوه القرآن پرداخته شده و سپس، به موضوع و اهمیت کتاب، اشاره شده است[۱].
در مقدمه محقق، ابتدا به شرح‌حالی از نویسنده، ابن عباس، ابن سائب کلبی و مقاتل بن سلیمان ارائه گردیده و سپس، به موضوعات زیر، پرداخته شده است: بررسی علم وجوه و نظایر؛ تحلیل و کاوشی در کتاب؛ مقایسه این کتاب با سایر کتب نوشته شده در این موضوع و..[۲].
در مقدمه مؤلف، توضیح مختصری پیرامون موضوع کتاب و شیوه چینش مطالب، ارائه شده است[۳].
«وجوه و نظایر» از جمله علوم قرآنی است که از شاخه‌های تفسیر محسوب می‌شود. تفسیر دارای گرایش‌های متعددی از جمله روایی، ادبی، لغوی، فقهی، کلامی، فلسفی و... است. وجوه و نظایر در حوزه تفسیر لغوی قرار می‌گیرد. اهتمام غالب مفسران در تفسیرهای لغوی، بر شناخت و اجتهاد در لغت، ریشه، اشتقاق و شکل تغییرات آن‌ها است. در مباحث لغوی، یافتن معنای اصلی لغت و تطورات آن، مورد نظر است؛ چنانکه یافتن معنای لغت از سیاق کلام، از مهم‌ترین دریافت‌های مفسران لغوی است، توجه به کاربردهای متفاوت یک لغت در قرآن، توجه به مترادف، متضادها، غرایب، مجاز و حقیقت از جمله مباحث اجتهادی تفسیرهای لغوی است. در تفسیرهای لغوی، هم به معنای موضوع‌له و هم مستعمل‌فیه، پرداخته شده است[۴].
نویسنده در این کتاب، الفاظ قرآنی را نه براساس ریشه اصلی و لغوی‌شان، بلکه بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده است. همانطور که خود در مقدمه کتاب گفته است: «آن را بر اساس حروف الفبا مرتب ساختم تا جستجوی آن برای محقق و حفظش برای متحفظ آسان باشد»[۵].
او تصنیف خود را بر اساس ترتیب حروف معجم، به بیست‌وهشت کتاب تقسیم نموده و کارش را با کتاب «الف» آغاز کرده و با کتاب «یاء» به پایان رسانده است. سپس هر کتاب را به باب‌هایی تقسیم نموده و هر کلمه را در یک باب آورده است. شایان ذکر است که او حرف اول کلمه را در هر کتاب مدنظر قرار داده است؛ به عنوان مثال، باب الاتقاء (و اصل‌ها و.ق.ی) و الاقامة (و اصل‌ها ق.و.م) و الانفاق (و اصل‌ها ن.ف.ق) در کتاب «الف» آمده است. همچنین وی باب‌های هر کتاب را بر اساس حروف معجم مرتب نساخته است؛ مثلاًدر کتاب ثاء، باب ثمن و بعدازآن ثمار و ثلاثة ایام و ثواب و... آمده است[۶].
نیشابوری در کتابش خاطرنشان ساخته است که پیش از او، عبدالله بن عباس، مقاتل بن سلیمان و کلبی، کتاب‌هایی در این زمینه (وجوه قرآن) تصنیف کرده‌اند. او در این فن یا عموماًدر تفسیر، از کتب ابن عباس، کلبی و مقاتل استفاده کرده است. رجوع به تفسیر ابن عباس و کتاب «الأشباه و النظائر» مقاتل بن سلیمان، این امر را به‌خوبی روشن می‌کند. در جایی دیگر از کتاب «مشکل القرآن» ابن قتیبه نام می‌برد. علاوه بر آن گاهی اقوالی را از برخی مفسران مانند مجاهد، قتاده و سدی و... و اقوالی از محدثین مانند سفیان ثوری و فقها مانند امام شافعی و زبان‌شناسان مانند زجاج روایت می‌کند و همچنین نام‌های برخی از دانشمندان قرائت مانند حمزه و کسایی را در کتاب او می‌بینیم[۷].
نویسنده در باب اول از کتاب الجیم به بررسی واژه «جعل» می‌پردازد و می‌گوید این واژه در قرآن بر هفده معنا آمده است که برخی از آن‌ها چنین است:
به معنای «یحولون» در آیه شریفه «يَجْعَلُونَ أَصٰابِعَهُمْ فِي آذٰانِهِمْ» (بقره: 19)؛
به معنای «الخلق» در آیه شریفه «اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرٰاشاً» (بقره: 22)؛
به معنای «الصفة» در آیه شریفه «فَلاٰ تَجْعَلُوا لِلّٰهِ أَنْدٰاداً» (بقره: 22)؛
به معنای «الذكر» در آیه شریفه «وَ مٰا جَعَلَهُ اللّٰهُ إِلاّٰ بُشْرىٰ لَكُمْ» (آل‌عمران: 125)؛
به معنای «التحريم» در آیه شریفه «مٰا جَعَلَ اللّٰهُ مِنْ بَحِيرَةٍ» (مائده: 103)؛
به معنای «الموت» در آیه شریفه «مَنْ يَشَأِ اللّٰهُ يُضْلِلْهُ وَ مَنْ يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلىٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ» (انعام: 39)؛
به معنای «الموضع» در آیه شریفه «اَللّٰهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسٰالَتَهُ» (انعام: 124)؛[۸].
وضعیت کتاب
فهرست اجمالی مطالب در ابتدا و فهرست آیات؛ اشخاص، اقوام و قبایل؛ شهرها و اماکن؛ ابواب و منابع و مصادر، در انتهای کتاب قرار گرفته است.
در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.
پانویس
مقدمه ناشر، ص5- 6
مقدمه محقق، ص13- 51
مقدمه نویسنده، ص53- 54
تراوش، معصومه و همکاران، ص11
همان، ص7
همان
همان، ص7- 8
متن کتاب، ص168 و 169
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
ترواش، معصومه و همکاران «بررسی تطبیقی سه کتاب الاشباه و النظایر مقاتل بن سلیمان، وجوه القرآن نیشابوری و وجوه قرآن تفلیسی»، پایان‌نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد، خرداد 1398، دانشگاه لرستان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی گروه زبان و ادبیات عرب، به آدرس اینترنتی:
http://idochp2.irandoc.ac.ir/FulltextManager/fulltext15/th/143/143216.pdf
مقاله وجوه القرآن (وجوه و نظائر)
یكی از مسایل قرآنی، مساله «وجوه و نظائر» است، كه راه احتمال را در فهم معانی قرآن باز نموده و گاهی موجب اشتباه برخی و گاه موجب دست آویزی برای فتنه جویان شده است. فهم معانی قرآن نیاز به ورزیدگی و اندیشه عمیق دارد تاامكان سد احتمالات میسر گردد، لذا شناخت وجوه و احتمالات و نیز اشباه و نظائر یك ضرورت تفسیری به شمار می رود.
در این زمینه كتاب ها و رساله های فراوانی نوشته شده و نیز تالیفاتی با عنوان «غریب القرآن» یا «تاویل مشکل القرآن» ارائه شده است. پیشینیان در این زمینه كوشش فراوانی نموده و برای حل مشكلات قرآنی آثار نفیسی از خود به یادگار گذارده اند.
وجوه و نظائر قرآن یعنی چه؟
در لغت
ـــ وجوه: (مفرد = وجه) چهره، روش، طریق، حالت، سبب، علت.
ـــ نظائر: (مفرد = نظیرة) مثل و مانند.
در اصطلاح
وجوه، درباره محتملات معانى به کار مى رود و نظائر، درباره الفاظ و تعابیر.
ـــ اگر برای «لفظ یا عبارتى» چند معنا احتمال برود، این معانى را «وجوه» گویند. بدین معنا که عبارت مذکور را بتوان بر چند وجه تعبیر کرد و هروجهى را تفسیرى شمرد. به طور مثال، برای واژه ی «هدی» حدود 18 معنی ذکر شده است؛ دین: (إِنَّ الْهُدى هُدَى اللَّهِ)، تورات: (وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَى الْهُدى)، قرآن، پایدارى، بیان، ایمان، دعوت و ...
عام و خاص، و وجوه و نظائر (علوم قرآن)
تعريف صحيح آيات عام و خاص، و وجوه و نظائر آن در قرآن چيست؟
پاسخ
عام و خاص دانشمندان علم اصول فقه، در تعريف عام و خاص گفته‌اند:
عام، لفظي است كه مفهومش نسبت به همة افراد صلاحيت دار و فراگير است. و الفاظ و ادوات آن عبارت است از: «كل»، «من»، «ما»، «حيث»، «الف و لام جنس» و «تكره در سياق نفي».
اقسام وجوه و نظائر
هر یک از وجوه و نظائر گاه در کلمات افرادی هستند و گاه در جمله بندی های کلامی ، که برای هر یک از چهار دسته شواهد بسیاری در قرآن یافت می شود . برای هر یک به ترتیب نمونه هایی می توان آورد :
1 . وجوه محتملات معانی در کلمات افرادی ، مانند :
امت : که در قرآن به سه معنا آمده ، چنان چه یاد آور شدیم .
برهان : در آیه و لقد همت به و هم بها لو لا ان رای برهان ربه(10). این برهان خدایی کدام است که یوسف را از قصد فحشا باز داشت ؟ در پاسخ این سؤال ، هفت وجه گفته اند :
یک : حکم قطعی الهی در تحریم زنا ، که عقوبت دنیوی و اخروی دارد .
دو : آنچه را که خداوند به انبیا داده از مکارم اخلاق و صفات عالیه ، که از هر گونه آلودگی بپرهیزند .
سه : مقام نبوت که مانع ارتکاب فحشا و منکر است که از مقام حکمت انبیا سر چشمه گرفته .
چهار : زلیخا در آن هنگام پارچه ای بر چهره بتی که در کنار اتاق بود افکند تا جلوی او مرتکب فحشا نگردد و این عمل هشداری بود برای یوسف تا خود را از دید خداوند دور نبیند .
پنج : در سقف خانه نوشته ای پدیدار گشت و زشتی و پلیدی عمل زنا را برای یوسف روشن تر ساخت .
تعریف وجوه و نظائر در قرآن
تعریف وجوه و نظائر
وجوه ، درباره محتملات معانی به کار می رود و نظائر ، درباره الفاظ و تعابیر. اگردر لفظ یا عبارتی چند معنا احتمال رود ، این معانی را « وجوه » گویند. بدین معنا که عبارت مذکور را بتوان بر چند وجه تعبیر کرد و هر وجهی را تفسیری شمرد . نظائر درالفاظ یا تعابیر مترادفه به کار می رود و آن هنگامی است که چند لفظ ( کلمه یا جمله )
وجوه و نظائر در قرآن
یکی از مسایل قرآنی، مساله « وجوه و نظائر » است، که راه احتمال را در فهم معانی قرآن باز نموده و گاهی موجب اشتباه برخی و گاه موجب دستاویزی برای فتنه جویان شده است. فهم معانی قرآن نیاز به ورزیدگی و اندیشه عمیق دارد تا امکان سد احتمالات میسر گردد، لذا شناخت وجوه و احتمالات و نیز اشباه و نظائریک ضرورت تفسیری به شمار می رود . در این زمینه کتاب ها و رساله های فراوانی نوشته شده و نیز تالیفاتی با عنوان «غریب القرآن» یا «تاویل مشکل القرآن» ارائه شده است . پیشینیان در این زمینه کوشش فراوانی نموده و برای حل مشکلات قرآنی آثار نفیسی از خود به یادگار گذارده اند.
اقسام وجوه و نظائر_2
غلف: «و قالوا قلوبنا غلف بل لعنهم اللّه بکفرهم فقلیلا ما یؤمنون(1)، و گفتند: دل های ما در پوشش است (درک نمی کند، چنین نیست) بلکه به کیفر کفرشان لعنتشان کرده است پس آنان که ایمان نمی آورند چه اندک شماره اند» «و قولهم قلوبناغلف بل طبع اللّه علیها بکفرهم فلا یؤمنون الا قلیلا(2)، و گفتارشان که دل های ما درپوشش است، بلکه خدا به خاطر کفرشان بر دل های آنان مهر زده است و درنتیجه جز شماری اندک ایمان نمی آورند».
اقسام وجوه و نظائر
هر یك از وجوه و نظائر گاه در كلمات افرادی هستند و گاه در جمله بندی های كلامی، كه برای هر یك از چهار دسته شواهد بسیاری در قرآن یافت می شود برای هر یك به ترتیب نمونه هایی می توان آورد.
سیر تاریخی نگارش وجوه و نظائر
دانش وجوه و نظائر یا چند معنایی واژگان قرآنی، از جمله انواع علم قرآنی است که از سده های نخستین هجری مورد توجه و عنایت ویژه مفسران و قرآن پژوهان بوده و در این میان آثار بسیاری بر جای مانده است.
این نگاشته ها گاه به صورت بخشی از تفاسیر یا کتب علوم قرآنی و یا به صورت تألیفات جداگانه تدوین یافته است. ارتباطات و تأثیر این دانش در زبان شناسی نوین بر اهمیت آن می افزاید. این علاوه بر نقش شگرفی است که در فهم و تفسیر قرآن دارد.
این نوشتار پس از تعریف و تبیین آن، سیر تاریخی تدوین آثار مکتوب در این زمینه را بررسی کرده، مهم ترین منابع تدوین یافته آن را دسته بندی و فهرست می کند.
قرآن در صفحه ذهن و صحنه زندگی مسلمانان بیش از هر کتاب دیگری حضور داشته و دارد. بی گمان هیچ اثر مکتوبی به اندازه قرآن کریم، کشش ها و کوشش های عالمان و محققان را به خود معطوف نداشته است. انبوه نگاشته هایی که با گرایش ها و رویکردها و زاویه دیدهای گوناگون در آستانه قرآن گردآمده نشانی است از این حضور شگرف. تدوین در این زمینه که پیشینه ای بس کهن دارد، از آغاز نزول قرآن تا امتداد سده ها با فرازها و فرودهایی که داشته هرگز ایستایی نیافته است. از جمله در زمینه «علوم قرآنی» که اینک در این نوشتار به بررسی سیر تطوّر نگارش های یک رشته علمی از آن جمله را با عنوان «وجوه و نظایر در قرآن کریم» می پردازیم باشد تا پژوهشگران و جست وجوگران این راه را سودمند افتد.
ضرورت شناخت وجوه و نظایر در ترجمه قرآن
با توجه به گوناگونی موارد استعمال واژه ها در زبان عربی، همواره با این واقعیت رو به رو هستیم که گاهی یک واژه در جمله ای معنایی می دهد که همان واژه در جمله دیگر معنای متفاوت و حتی گاهی متضاد دارد و تنها با کمک قرینه های مختلف می توان به مفهوم درست آن واژه پی برد. بدین جهت است که دانشمندان و متخصصان علوم قرآنی، موضوعی را تحت عنوان «وجوه و نظایر» مطرح کرده و آن دسته از الفاظ قرآنی را که در موارد مختلف، معانی متفاوتی دارند، مورد بحث و بررسی قرار داده اند.
وجوه و نظائر در قرآن
یكی از مسایل قرآنی، مساله «وجوه و نظائر» است، كه راه احتمال را در فهم معانی قرآن باز نموده و گاهی موجب اشتباه برخی و گاه موجب دست آویزی برای فتنه جویان شده است. فهم معانی قرآن نیاز به ورزیدگی و اندیشه عمیق دارد تا امكان سد احتمالات میسر گردد، لذا شناخت وجوه و احتمالات و نیز اشباه و نظائر یک ضرورت تفسیری به شمار می رود.
راهنمای آزمون ارشد و دکتری رشته علوم قرآن و حدیث+مطالب آموزنده قرآنی و حدیثی+علایق شخصی