معانی استفهام در قرآن مجید (الاتقان سیوطی)
جلال الدین سیوطی معنای حقیقی هیأت نحوی استفهام را استخبار (خبرگرفتن) می داند ولی از قول علامه شمس الدین بن الصائغ در کتاب «روض الافهام فی اقسام الاستفهام» چنین نقل می کند: "عربها دامنه ی استفهام را وسعت داده و آن را برای معانی خاصی از حقیقتش خارج ساخته یا آن معانی را به خورد آن داده اند" سپس وی در بررسی متن قرآن به 32 نوع دیگر معنی (جز استخبار) اشاره دارد که همه به مناسبت قرائن مشخص می گردند:
(1) انکار که معمولاً در هیأت و در معنی منفی است مانند، «أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ » یعنی ما شَهِدُوا خَلْقَهُمْ (زخرف-19)
(2) توبیخ مانند، «أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی » (طه -93)
(3) تقریر مانند، «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوَى »(ضحی-6)
(4) تعجب یا تعجیب مانند، «مَا لِیَ لاَ أَرَى الْهُدْهُدَ »(نمل-20)
(5) عتاب و سرزنش مانند، «أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ »(حدید-16)
(6) یادآوری مانند،«هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَ أَخِیهِ»(یوسف-89)
(7) افتخار مانند، «أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ »(زخرف-51)
(8) تفخیم مانند، «مَا هذَا الْکِتَابِ لاَ یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَ لاَ کَبِیرَةً إِلاَّ أَحْصَاهَا»(کهف-49)
(9) ترساندن و هول انداختن مانند، «الْقَارِعَةُ * مَا الْقَارِعَةُ » (قارعة-1)(7)
(10) تخفیف (آسان گرفتن) مانند، «وَ مَا ذَا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُوا »(نساء-39)
(11) تهدید و وعید مانند، «أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ » (مرسلات-16)
(12) زیادنمایی مانند، «وَ کَمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا »(اعراف-4)
(13) تسویه مانند، «سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ »(بقره-6)
(14) امر مانند، «أَ تَصْبِرُونَ » یعنی اصبروا(فرقان-20)
(15) تنبیه و توجیه دادن مانند، «أَ لَمْ تَرَ إِلَى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ »(فرقان-45)
(16) ترغیب مانند، «هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ »(صف-10)
(17) نهی مانند، «أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ» (توبه-13) به دلیل اینکه جای دیگر آمده «فَلاَ تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ»(مائده-44)
(18) دعا مانند، «أَ تُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ » یعنی «لا تُهْلِکُنَا »(اعراف-155)
(19) راهنمایی خواستن مانند، «أَ تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا »(بقره-30)
(20) تمنا مانند، «فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَاءَ »(اعراف-53)
(21) استبطاء(درونمایی) مانند، «مَتَى نَصْرُ اللَّهِ »(بقره-214)
(22) عرضه کردن مانند، «لاَ تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ »(نور-22)
(23) تحضیض(برانگیختن) مانند، «أَ لاَ تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمَانَهُمْ »(توبه-13)
(24) تجاهل مانند، «أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِنْ بَیْنِنَا »(ص-8)
(25) تعظیم مانند، «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ»(بقره-255)
(26) تحقیر مانند، «أَ هذَا الَّذِی یَذْکُرُ آلِهَتَکُمْ »(انبیا-36)
(27) اکتفا مانند، «أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَکَبِّرِینَ »(زمر-60)
(28) استبعاد مانند، «وَ أَنَّى لَهُ الذِّکْرَى »(فجر-23)
(29) آشناسازی مانند، «وَ مَا تِلْکَ بِیَمِینِکَ یَا مُوسَى »(طه-17)
(30) استهزاء مانند، «الا تأکلون ما لکم لا تنطقون»(هود-87)
(31) تأکید مانند، «أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذَابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النَّارِ »(زمر-19)
(32) اخبار مانند، «هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ »(انسان-1)
وبلاگ تخصصی علوم قرآن و حدیث
راهنمای آزمون ارشد و دکتری رشته علوم قرآن و حدیث+مطالب آموزنده قرآنی و حدیثی+علایق شخصی