معرفی کتاب جوامع حدیثی اهل سنت نوشته دکتر مجید معارف
جوامع حدیثى اهل سنت اثر مجید معارف، سیر و تفحصى در منابع حدیثى اهل سنت، به ویژه جوامع روایى این مکتب است که به زبان فارسى نوشته شده است.
اثر حاضر در راستاى معرفى اهم جوامع حدیثى اهل سنت در دوره‌هاى مختلف و نیز به منظور تهیه متن آموزشى جهت درس «جوامع حدیثى متقدم و متأخر اهل سنت» تألیف گشته است
ساختار کتاب جوامع حدیثی اهل سنت دکتر معارف
کتاب با پیشگفتار نویسنده آغاز و مطالب در یک بخش مقدماتى -مشتمل بر سه فصل - و دو بخش دیگر که هر کدام از آنها نیز مشتمل بر فصولى هستند، تنظیم شده است.
این کتاب، متکفل جمع و تدوین احادیث و سنن به‌جا مانده از پیامبر(ص) است که از اواخر قرن دوم به رشته تألیف درآمده و بعضاً این تألیفات تا به عصر حاضر، امتداد یافته است
گزارش محتوای کتاب جوامع حدیثی اهل سنت دکتر معارف
کتاب با پیشگفتار نویسنده آغاز و مطالب در یک بخش
در پیشگفتار، به محتواى بخش‌هاى کتاب، اشاره شده است
در بخش مقدماتى کتاب، اهم مسائل حدیث اهل سنت در قرن نخست و مشخصاً تا قبل از تدوین کتب حدیثى، مورد بحث قرار گرفته است. از آنجا که مطالب این بخش، ارتباط مستقیمى با عنوان کتاب ندارد، نویسنده تلاش نموده تا ضمن مرورى سریع بر حوادث مهم تاریخ اهل سنت در نخستین سده، پایه‌اى جهت ورود به مطالب اصلى، فراهم آورد
این بخش داراى 3 فصل مى‌باشد:
در فصل اول، به بررسى وضعیت حدیث در قرن نخست پرداخته شده است. ارزش حدیث در منابع دینى و نقل و نگارش حدیث در زمان پیامبر(ص) و پس از آن، از عناوین مطرح شده در این فصل مى‌باشد
بخش اول، ویژه معرفى جوامع حدیثی اهل سنت در دوره متقدمان و به عبارتى تا اواخر قرن پنجم هجرى است. در معرفى جوامع حدیثى این دوره، هشت کتاب یعنى «موطّأ مالک بن انس، مسند احمد بن حنبل و صحاح سته، به تفصیل مورد بررسى قرار گرفته‌اند؛ زیرا این کتب، اساس حدیث اهل سنت را دربر دارند، از همین‌رو در معرفى سایر کتب، طریق اختصار و گزارش اجمالى مد نظر قرار گرفته است
از اواخر قرن دوم، محدثان اهل سنت به فکر تدوین حدیث در کتاب و به‌ویژه جوامع افتادند. در این خصوص، کتب متعددى به رشته تدوین کشیده شد که روش تدوین حدیث در آنها یکسان نبوده است. دانشمندان در تصنیف و گردآورى حدیث، دو روش دارند: الف) تألیف بر اساس ابواب فقهى؛ در این روش روایات بر حسب احکام فقهى و غیره دسته‌بندى شده و احادیث هر مجموعه نیز به انواع و باب‌هاى مختلف مى‌آید. ب) تصنیف بر مبناى مسانید؛ به این صورت که به دنبال نام هر صحابى، تمام مرویات او، اگرچه از نظر صحت و ضعف مختلف باشد، آورده مى‌شود.
هر یک از این دو روش، اقسامى از کتب حدیث را به خود اختصاص مى‌دهد. به عنوان مثال کتاب‌هاى جوامع، سنن، مصنفات، مستدرکات و مستخرجات، مطابق روش نخست و کتاب‌هاى مسانید و در برخى از موارد کتاب‌هاى معاجم، بر مبناى روش دوم تدوین شده‌اند. به نظر نویسنده، از این دو روش، نمى‌توان تقدم یکى را بر دیگرى از نظر تاریخى اثبات نمود، بلکه در هر عصر و زمان، این دو روش کم و بیش مورد توجه محدثان بوده است. البته در کتب مصنفات، سنن و صحاح، تدوین حدیث بیشتر بر مبناى ابواب و موضوعات و در کتب مسانید و معاجم، تدوین حدیث بیشتر بر مبناى اشخاص، رواج داشته است. سپس به بررسى مصنفات و مستندات حدیثى پرداخته شده است
به نظر نویسنده، از آنجا که روایات در کتب مسانید، فاقد طبقه‌بندى موضوعى بود، به همین جهت جز براى حفّاظ حدیث، استفاده از مسندها با دشوارى فراوان همراه بود. از طرف دیگر، در مسندها هرگونه حدیث اعم از صحیح، ضعیف و حتى موضوع وارد شده بود که تمیز این روایات براى مبتدیان و محدثان نوپا به راحتى ممکن نبود. در این شرایط بود که برخى از بزرگان حدیث تصمیم گرفتند به پالایش روایات پرداخته، منتخبات خود را بر حسب موضوعات اعتقادى، فقهى و... تدوین کنند. در این راستا کتب مختلفى به ظهور رسید که در صدر آنها مى‌توان از «جوامع» و «سنن» نام برد
«جوامع» جمع جامع است و جامع در اصطلاح محدثان کتابى است که در آن روایات در همه موضوعات دینى حسب ابواب مختلف گردآورى شده باشد. این موضوعات از نظر محدثان به هشت قسم با عناوین: عقاید، احکام، سیر، آداب، تفسیر، فتن، اشراط‌الساعة و مناقب تقسیم شده بود. کتب جوامع بسیار است که مشهورترین آنها جامع «صحیح بخارى» و «صحیح مسلم» و جامع ترمذى، مشهور به «سنن ترمذى» است
«سنن» نیز در اصطلاح محدثان، کتابى است که در آن احادیث مربوط به احکام، بر حسب ابواب فقهى مرتب و مدون شده باشد. کتب سنن نیز متعدد است که معروف‌ترین آنها «سنن اربعه یا سنن ابوداود»، «سنن یا جامع ترمذى»، «سنن نسایى» و «سنن ابن ماجه» است. گاه از باب تسامح به کتاب‌هاى سنن جامع گویند، زیرا احادیث آن، جامع ابواب مختلف فقه است
این فصل نیز داراى سه فصل مى‌باشد که به ترتیب، کتب و جوامع مهم حدیثى در قرن دوم و قرن سوم و دیگر آثار مهم حدیثى در دوره متقدمان بررسى شده است
بخش آخر، به معرفى جوامع و آثار مهم حدیثى در دوره متأخران، اختصاص یافته است. از آنجا که کتب حدیثى این دروه متأثر از آثار دوره متقدمان است، نویسنده در معرفى آنها نیازى به بررسى مفصل ندیده و لذا بیشتر توجه وى، به مشخص ساختن نسبت این کتب به کتب قدماى اهل سنت و نیز بیان ویژگى‌هاى هر کتاب، معطوف گردیده است
از جمله کارهایى که در دوره متأخران اهل سنت به وقوع پیوست، تهیه مجموعه‌هایى بود که دربرگیرنده روایات تعدادى از کتب حدیثى باشد. این مجموعه‌ها را در اصطلاح «مجامع حدیثى» نیز مى‌گویند. مجامع حدیثى در جاى خود از تنوع بسیارى برخوردار است، به‌این‌صورت که برخى به جمع روایات صحیحین اختصاص پیدا کردند که در اصطلاح به کتب «الجمع بین الصحیحین» نامیده شده‌اند و برخى از روایات صحاح سته و کتب هم عرض آنها شکل گرفتند. برخى جامع روایات صحاح و مسانید شدند و برخى دیگر، روایات کتب خارج از صحاح و سنن را به یکدیگر منضم نمودند و گونه‌هاى دیگر
در این مجامع نیز حدیث به چند گونه تدوین شد: روش نخست، تنظیم روایات بر اساس کتب و ابواب مستقل- اعتقادى، فقهى، سیره و...- بود، آنچنان که در صحاح و سنن مرسوم بوده است که از این دست کتب مى‌توان به «مصابیح السنة» و «جامع الأصول» اشاره کرد. روش دیگر، تنظیم روایات بر حسب نخستین کلمه حدیث بود که از این قسم کتب مى‌توان از «الجامع الکبیر» و «الجامع الصغیر» هر دو از سیوطى اشاره کرد و دیگر آنکه برخى از این مجامع به شیوه معمول در مسانید بر حسب صحابه یا راویان تدوین شد که «جامع المسانید» ابن کثیر نمونه‌اى از این کتب است. نویسنده در این بخش، به اختصار به معرفى اهم مجامع حدیثى پرداخته است
این بخش داراى چهار فصل به شرح زیر مى‌باشد:
در فصل اول، به معرفى کتاب‌هاى تألیفى که در جمع صحیحین نوشته شده‌اند، پرداخته شده است. تعداد این کتب، نسبتاً زیاد است و هر یک از خصوصیتى برخوردار است. نویسنده در ابتدا به معرفى مهمترین مدونان این کتب پرداخته و سپس نگاهى به برخى از آثار آنان افکنده است. برخى از نویسندگان این کتب عبارتند از: جوزقى نیشابورى؛ ابومسعود ابراهیم بن محمد بن عبید دمشقى؛ اسماعیل بن احمد معروف به ابن فرات سرخسى هروى و ابوبکر احمد بن محمد برقانى
عده‌اى از محدثان اهل سنت، به تدوین جوامعى از کتب ششگانه خود دست زدند و روایات این کتب را به شکل ناقص یا کامل، در قالب کتاب بزرگ‌ترى جمع‌آورى کردند. نویسنده معتقد است فایده این کار، برطرف کردن نیاز طالبان حدیث از مراجعه به کتاب‌هاى مختلف و سهولت بیشتر در پیدا کردن روایات یک موضوع بوده است. در فصل دوم، اهم این کتب، به ترتیب پیدایش تاریخى معرفى شده‌اند .
در فصل سوم، به معرفى جوامع فراگیر حدیثى در اهل سنت پرداخته شده است. مقصود نویسنده از جوامع فراگیر حدیثى، کتبى است که با استفاده از صحاح سته، مسندها و دیگر کتب حدیثى تدوین شده است
در فصل چهارم، معروف‌ترین جوامع و کتب احادیث فقهى، پس از تدوین منابع اولیه، معرفى شده است. از جمله این آثار عبارتند از: «شرح معانی الآثار» طحاوى؛ «الاحکام الصغرى» اشبیلى؛ «السنن الکبرى» و «معرفة السنن و الآثار» بیهقى
فصل پنجم، به معرفى جوامع و کتب مهم در زوائدالحدیث اختصاص یافته است.عده‌اى از متأخران اهل سنت، به تألیف کتبى با عنوان «زوائد» دست زده و در این راستا، آثار مختصر یا مفصلى به وجود آوردند. زوائدنویسى نخست با تألیف کتبى چون مستخرجات، مستدرکات و دیگر کتاب‌هاى تکمیلى که نسبت به صحیحین صورت پذیرفت، مدنظر دانشمندان اهل سنت قرار گرفت. اما در دوره متأخران به‌صورت فن رایج و مستقلى درآمد و در نتیجه به احیاء بسیارى از آثار حدیثى قدیمى و توسعه دائره حدیث انجامید
در پایان مى‌توان چنین گفت که مهمترین ویژگى این اثر آن است که نویسنده سعى وافر داشته تا اثر حاضر به نحوى منعکس کننده تلاش‌هاى محدثان اهل سنت در به وجود آوردن آثار حدیثى در دوره‌هاى مختلف باشد و تا حدى نیز از عهده این مهم، برآمده است.
وضعیت کتاب جوامع حدیثی اهل سنت دکتر معارف
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده نویسنده، در انتهاى کتاب آمده است. پاورقى‌ها به ذکر منابع، ارجاع به دیگر منابع و توضیح برخى عبارات اختصاص یافته است.
راهنمای آزمون ارشد و دکتری رشته علوم قرآن و حدیث+مطالب آموزنده قرآنی و حدیثی+علایق شخصی