حجت الاسلام سید رسول موسوی، مدیر گروه تفسیر جامع روایی پژوهشکده تفسیر اهل بیت(ع)، سوم خردادماه در نشست علمی «ظرفیت روایات تفسیری غیر صریح در فهم آیات» که از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث مؤسسه دارالحدیث برگزار شد، با اشاره به اجرای طرحی با این عنوان در مؤسسه، گفت: این طرح تلاشی علمی است تا بتوانیم آیات قرآن را براساس روایات اهل بیت(ع) تفسیر کنیم و معانی، مقاصد و مدالیل آیات را به دست آوریم.
وی با اشاره به روش‌های تفسیری اظهار کرد: در پژوهشی که در مؤسسه درالحدیث صورت گرفت و از جمله در کتاب پرتوی از تفسیر اهل بیت (ع) آمده است، روش‌های تفسیری به چند نوع قابل تقسیم است: روش تفسیر قرآن به قرآن، قرآن به سنت، تفسیر عقلی، تفسیر علمی، تفسیر شهودی و تفسیر جامع.
موسوی تأکید کرد: آنچه در این جلسه مدنظر ما است، تفسیر قرآن به سنت و روایات است، یعنی بتوانیم آیات قرآن را با توجه به سنت و سیره نبوی و علوی تبیین کنیم که با توجه به نظر اهل سنت، سنت صحابه هم به آن افزوده می‌شود.
موسوی با بیان اینکه مقصود ما از سنت، عام یعنی شامل حدیث و اقوال و افعال و تقریر و ... است، اظهار کرد: در ذیل این نوع تفسیر، دانش تفسیر روایی شکل گرفته است و دانشی که قرآن را بر پایه معارف و آموزه‌های اهل بیت(ع) تفسیر می‌کند.
مدیر گروه تفسیر جامع روایی پژوهشکده تفسیر اهل بیت(ع) با بیان اینکه تفسیر روایی شامل محض و غیرمحض می‌شود، افزود: مقصود از تفسیر روایی محض فقط گردآوری روایات است آنگونه که گذشتگان انجام داده‌اند مثلاً تفسیر عیاشی، برهان و .. که فقط تعدادی روایت را جمع کرده‌اند و تفسیر غیرمحض هم تلاشی علمی است تا بتوانیم آیات قرآن را براساس برخی روایات، تفسیر و مراد جدی آن را بیابیم.
وی ادامه داد: اگر بخواهیم مثال بزنیم مثلاً تفسیر نمونه تفسیری جامع است ولی اگر مفسری همین نوع تفسیر را براساس روایات اهل بیت(ع) بنویسد، تفسیر غیرمحض روایی خواهد شد که قبلاً نمونه‌ای نداشته است ولی آیت‌الله ری شهری تلاش کرد تا چنین تفسیری بنویسد و البته تفسیر پرتوی از اهل بیت (ع) را در این راستا نوشتند که تفسیری روایی غیرمحض است.
ویژگی تفسیر روایی جامع
موسوی با بیان اینکه تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر ادبی هم در تفسیر اهل بیت(ع) وجود دارد چون اهل بیت(ع) به سایر روش‌ها و گرایشات تفسیری و منابع تفسیری مانند خود قرآن توجه داشتند، ادامه داد: لذا عنوان تفسیر روایی جامع برای این نوع تفسیر، ایجاد شده است تا بتوانیم از همه روش‌ها و گرایشاتی که در تفسیر روایی معتبر است، استفاده کنیم ولی تلاش خود را در استفاده حداکثری از روایات قرار دهیم. به عبارتی تفسیر روایی جامع اشاره به بهره‌مندی از سایر روش‌های تفسیری معتبر نزد اهل بیت(ع) دارد.
مدیر گروه تفسیر جامع روایی پژوهشکده تفسیر اهل بیت(ع) با بیان اینکه روایات تفسیری، روایاتی است که مفسر را در فهم قرآن یاری کند، تصریح کرد: روایات تفسیری دو نوع است؛ صریح و غیر صریح؛ روایات تفسیری صریح روایاتی هستند که یکی از معارف قرآنی را با اشاره به آیه تبیین کنند یعنی یا آیه با صراحت در متن روایت وجود دارد یا مضمون آن طوری است که ذهن خواننده به سرعت به آیه مدنظر منتقل می‌شود.
وی گفت: این نوع روایات دو ویژگی دارند اول اینکه یا مفاد آن در روایت وجود دارد یا اینکه یک نکته تفسیری از سوی امام با توجه به آیه بیان شده است که می‌تواند یک آموزه قرآنی، مصداق، تأویل و تبیین و ... باشد. در برابر این موضوع، عنوان غیرصریح وجود دارد، یعنی روایاتی که یکی از معارف حدیثی را بیان می‌کند بدون اینکه اشاره به آیه و مفاد آن داشته باشد یعنی مفسر از متن روایت پیوندی با قرآن ایجاد و با توجه به مفاد روایت، یکی از معارف قرآنی را تفسیر و تبیین می‌کند.
موسوی در جمع‌بندی بخش ابتدایی سخنانش با اشاره به تفاوت بین روش صریح و غیرصریح، اظهار کرد: در روایات صریح، معارف قرآنی بیان شده و در روایات غیرصریح، معارف حدیثی بیان می‌شود؛ همچنین تفاوت دیگر این است که در روایات صریح، مفاد یا خود آیه آمده است ولی در روایات غیرصریح اشاره به آیه وجود ندارد.
این پژوهشگر قرآنی تصریح کرد: تفاوت دیگر بین این دو این است که در روایات صریح، نکته تفسیری توسط امام معصوم بیان شده است ولی در روایات غیرصریح، نکات تفسیری توسط مفسر استنباط و استخراج می‌شود. البته تمایزات دیگری هم می‌توان بیان کرد که آیت‌الله ری‌شهری در برخی آثارشان از جمله در تفسیر پرتوی از روایات اهل بیت(ع)، ۲۰ گونه را بیان کرده‌اند که جز یکی از آنان، مابقی براساس روایات صریح، گونه‌بندی شده‌اند.
وی اضافه کرد: مثلاً امام علی(ع) در روایتی فرمودند برای شما دو دلی و شک پیش نیاید زیرا اگر شک پیش آمد به تدریج به سمت کفر می‌روید، در این روایت گرچه واژگان قرآنی وجود دارد ولی ناظر به آیه مشخصی نیست اما ما می‌توانیم از این روایت برای برخی نظریات تفسیری استفاده کنیم و آن را به برخی آیات به صورت غیرصریح مستند کنیم.
6 گام درباره روایات غیرصریح
مدیر گروه تفسیر جامع روایی پژوهشکده تفسیر اهل بیت(ع) با بیان اینکه ما ۶ نوع کوشش را در مورد روایات غیرصریح لازم داریم، افزود: اولین گام، شناسایی و ظرفیت‌شناسی روایات تفسیری است، دوم؛ استخراج مبانی استفاده از روایات غیرصریح، سوم، پیشینه روایات یعنی از چه زمانی استفاده از این روایات در فهم آیات شروع شد.
مدیر گروه تفسیر جامع روایی پژوهشکده تفسیر اهل بیت(ع) ادامه داد: چهارم، کارکردها و نقش‌های روایات غیرصریح در حوزه تفسیر و اینکه آیا می‌توان از آن آموزه‌های قرآنی استخراج شود؛ پنجم، بحث روش‌شناسی به عنوان یکی از مباحث مهم است که چگونه به روایات غیرصریح دست یابیم و چگونه در فهم آیه به ما کمک می‌کند و اگر در فهم آیه کمک می‌کند چه نکته تفسیری را از آیه برای ما بیان می‌کند. بحث آخر هم چالش‌ها و آسیب‌های مرتبط با استفاده از روایات غیرصریح مانند تفسیر به رأی است.
راهنمای آزمون ارشد و دکتری رشته علوم قرآن و حدیث+مطالب آموزنده قرآنی و حدیثی+علایق شخصی