مبانی شیخ حسن مصطفوی در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن

از مقدمه مصنف می‌توان برداشت کرد که ایشان با مبنا و اعتقاد خاصی تحقیق خود را دنبال کرده است، جهت آشنایی با این مبانی به ذکر خلاصه‌ای از آنها مبادرت می‌کنیم.

۱- ترادف حقیقی به معنای توافق دو لفظ در معنای واحد در جمیع خصوصیات، در کلام عرب و خصوصا در قرآن یافت نمی‌شود. هر لفظ مترادفی، تفاوتی با الفاظ دیگر به ظاهر مترادف دارد که در ذیل هر لغت مؤلف به آنها اشاره دارد.

۲- مواد الفاظ و هیئت آنها، سبب خصوصیت و امتیازی در معنا می‌گردد. و بعید نیست بگوییم دلالت الفاظ در جمله ذاتی است، گرچه به درک تفصیلی آن پی نبریم.

۳- اشتراک لفظی به معنای اینکه یک لفظ دو یا چند معنا به نحو دلالت حقیقی، داشته باشد، نزد برخی، در کلمات عرب و خصوصا در قرآن موجود نیست. بنابر این اشتراک لفظی یا از باب مشترک معنوی است یا از باب استعمال در مصادیق و یا ماخوذ از لغتی دیگر مانند عبری، سریانی و... می‌باشد.

۴- از آنجایی که استعمال کلمات در قرآن، از حکمت و توجه به خصوصیات کلمه و لطائف مخصوص به آن است، و با کلمه دیگر، آن لطائف از بین می‌رود، تسامح در بیان معانی و اکتفا بر شواهد کلمات عرب (از نظم و نثر)، صحیح نمی‌باشد، با توجه به اینکه مجاز در خود اشعار و کلمات عرب نیز راه پیدا کرده و در شعر ، تحمیل این مجاز بواسطه مناسبتهای قافیه و غیر آن، بیشتر می‌نماید.

۵- می‌توان گفت در قرآن، استعمال کلمه در معنایی، دلالت بر حقیقی بودن آن معنا دارد، و معانی کلمات عرب در شعر و نثر... نمی‌تواند معارض آن گردد، زیرا تسامح و مجاز در کلمات آنان فراوان است. البته از استقصاء استعمال کلمات در معنایی و تحقیق موارد آن، معنای حقیقی نمایان و اصل واحد در کلمه برای ارجاع سائر معانی، مشخص می‌شود.

مبانی و روش حسن مصطفوی در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم

در بخش نخست این پایان‌ نامه، به تبیین نقش اساسی مبانی، اصول و قواعد معناشناسی قرآن کریم در فهم معانی آیات پرداخته شده است و در بخش دیگر از رساله خود به معرفی آثار تحقیق و مطالعه شیخ حسن مصطفوی تبریزی در حوزۀ معناشناسی مفردات قرآن کریم پرداخته است.

گفتنی است این پایان‌ نامه با هدف کسب آگاهی از مبانی و اصول و قواعد فهم قرآن، تحقیق و ارائه شده است.

در بخشی از این پایان‌نامه می‌خوانیم:

در میان دانشوران قرآن، برخی با بررسی و تبیین مبانی، اصول و قواعد فهم قرآن کریم، به اصول کلّی حاکم بر معانی آیات آن پرداخته و بر بیان روش‌مندی فهم قرآن همّت گمارده‌اند. بنابراین آگاهی از مبانی، اصول و قواعد فهم قرآن که فهم روش‌مند و هماهنگ معانی آیات آن را فراهم می‌سازد، اهمیّتی شایسته‌تر و فزون‌تر می‌یابد.

مؤلف می‌افزاید: تبیین مبانی، اصول و قواعد معناشناسی قرآن کریم، نقشی اساسی و بی‌مانند در فهم معانی آیات آن ایفا می‌کند و معناشناسی «مفردات» یا تک‌واژه‌های قرآن، آغازین گام در این باره است. از آثار شایسته تحقیق و مطالعه در حوزۀ معناشناسی مفردات قرآن کریم در سده چهاردهم هجری، «التّحقیق فی کلمات القرآن الکریم» است که مؤلّف فقید اثر یاد شده، شیخ حسن مصطفوی تبریزی (م ۱۳۸۴ش) آن را در چهارده مجلّد سامان داده است.

عبدالله‌پور همچنین می‌نویسد:

این کتاب در اوّلین دورۀ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۲ش)، به عنوان کتاب برگزیده معرّفی گردیده است و مؤلف آن به صورت نظری و عملی در تبیین مبانی، اصول و قواعد معناشناختی واژگان قرآن کریم کوشیده و گاه نیز آیات آن را تفسیر کرده است. مبانی معناشناختی مصطفوی عبارتند از دلالت ذاتی هر لفظ بر معنای حقیقی‌اش، انکار اشتراک لفظی و انکار ترادف. او برپایۀ معنای ریشه‌ای یگانه هر ماده، میان کاربست‌های یک ریشه تناسب معنایی برقرار می‌سازد. مرحوم علامه مصطفوی در آن دسته از واژه‌ها و ریشه‌های سه حرفی، که میان آنها اشتقاق کبیر و اکبر دیده است، به تبیین تناسب و تقارن معنایی پرداخته است و از اشتقاق کبیر و اکبر در تعیین اصیل یا معرّب بودن واژگان قرآن مدد جسته است.

روح حضرت آیت‌ الله سید عبدالله فاطمی‌ نیا به ملکوت اعلی پیوست

با کمال تاسف و تاثر، دقایقی پیش حضرت آیت‌الله سید عبدالله فاطمی‌ نیا استاد برجسته اخلاق جان به جان‌آفرین تقدیم کرد و روح مطهرش به ملکوت اعلی پیوست.

آیت‌الله سید عبدالله فاطمی‌نیا در سال ۱۳۲۵ در تبریز چشم به جهان گشود. وی از کودکی تحت تربیت دینی و علمی پدر خود (میراسماعیل) که از جمله علمای اهل عرفان بود، قرار گرفت. سپس نزدیک به ۳۰ سال نزد حسن مصطفوی (از شاگردان مرحوم آیت‌الله سید علی قاضی) تحصیل کرد و تحت تعلیم و تربیت وی قرار داشت و همزمان تحصیلات حوزوی خویش را هم دنبال می‌نمود. پس از مصطفوی، او از علمایی چون علامه طباطبایی، سید محمدحسن الهی طباطبایی (برادر کوچک‌تر علامه طباطبایی)، محمدتقی آملی، سید رضا بهاءالدینی، محمدتقی بهجت، علامه جعفری و… که بیشترشان شاگردان آیت‌الله قاضی بزرگ بودند در علوم اسلامی و عرفان استفاده نمود. از این رو، وی با یک واسطه، از شاگردان سید علی قاضی می‌باشد.

آیت‌الله فاطمی‌نیا از جمله کارشناسان علوم اسلامی می‌باشند که به تحقیق و پژوهش در این زمینه اشتغال داشتند؛ از دیگر فعالیت‌های ایشان می‌توان به تدریس در حوزه‌های علمیه، حضور در برنامه‌های مذهبی صدا و سیما به عنوان کارشناس و سخنرانی در مراکز حوزوی و دانشگاهی اشاره نمود.

این استاد اخلاق در مورد علم رجال و عرفان نظری دارای آگاهی گسترده‌ بوده و در عین حال بیش‌تر به خطابه در منابر عمومی می‌پرداختند.

آیت‌الله فاطمی‌نیا از مفسران معروف و زبردست صحیفه سجادیه و نهج‌البلاغه به‌شمار می‌رود و در جلسات متعددی در این موارد به سخنرانی پرداخته‌ است. ما نیز رحلت این عالم وارسته، دانشمند معظم و استاد برجسته حوزه علمیه را به محضر حضرت بقیة‌الله‌الاعظم (عج)، نایب برحقش حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مراجع عظام تقلید، حوزه‌های علمیه، خاندان مکرم ایشان و به مردم شریف و متدین ایران اسلامی تسلیت و تعزیت عرض می‌نماید.