معرفی کتاب «تأويل مشكل القرآن» کتاب تاویل مشکل القرآن ابن قتیبه دینوری (م276ق)
تأويل مشكل القرآن
المؤلف: أبو محمد عبد الله بن مسلم بن قتيبة الدينوري (المتوفى: 276هـ)
المحقق: إبراهيم شمس الدين
الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت - لبنان
[ترقيم الكتاب موافق للمطبوع]
https://lib.eshia.ir/41923/1/1
ابن قتیبه دینوری (276ق) غریب الحدیث
ابومحمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه دینوری [د 276ق] عالم بزرگ ایرانی که در کوفه نشو و نما یافت، نزد استادان بزرگ آن دیار دانش آموخت و چندی را هم برای تحصیل در بصره گذرانید. او در میان مشایخ ادب محضر کسانی چون ابوحاتم سجستانی، ابوالفضل ریاشی وعمرو بن بحر جاحظ را درک کرد و در حدیث از مشایخ متعددی استماع داشت که در میان آنان بیش از همه از اسحاق بن راهویه، عالم بزرگ خراسان متأثر بود. مرویات ابوعبید قاسم بن سلام را نیز از طریق شاگرد وی احمد بن سعید لحیانی فرا گرفته بود. وی حدود 17 سال به عنوان قاضی در دینور خدمت کرده و پس از انفصال از این سمت در حدود 44 سالگی، به بغداد رفته و باقی عمرش را در تختگاه عباسیان سپری کرده است (دائرة العارف بزرگ اسلامی، ج4 ص 449- 451؛ برای مشایخ، نک: ذهبی 1405ق، ج13 ص 297؛ ابن قتیبه 1403ق، ص 47). در میان شاگردان او نام کسانی چون فرزندش احمد، قاضی احمد بن عبدالله مصری، عبیدالله سکری، عبدالله بن احمد بن بکر و ادیب نامدار ابن درستویه داده می شود (ذهبی 1405 ق، ج13 ص 297، 299) که فرد اخیر خود از مؤلفان غریب الحدیث است.
تفسیر غریب القرآن ابن قتيبه دينورى
تفسیر غریب القرآن مؤلف آن، ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينورى است. كتاب پيرامون شرح و تفسير كلمات مشكل و غريب قرآن نوشته شده است. مؤلف كه از دانشمندان و قرآن‌پژوهان قرن سوم هجرى است و در زمينه‌هاى مختلف، تأليفات فراوانى دارد، در اين كتاب تلاش نموده كه الفاظ مشكل قرآن را توضيح دهد.
وى در ابتدا برخى از اسما و صفات الهى را توضيح داده و در ادامه، برخى از كلمات را كه در قرآن به‌صورت فراوان استعمال شده، تبيين كرده، آنگاه از سوره حمد شروع به شرح و بررسى الفاظ مشكل قرآن نموده و هر آيه كه لفظ مشكل در آن وجود داشته را مطرح نموده و به شرح و تفسير الفاظ آن پرداخته است و در برخى از موارد براى اين كار به اشعار عرب نيز استشهاد نموده است.
با توجه به ويژگى‌هاى اين كتاب، مى‌توان آنرا يكى از منابع در شرح واژه‌هاى قرآن محسوب نمود.
ويژگى‌ها تفسیر غریب القرآن ابن قتيبه دينورى
اين كتاب (همان‌گونه كه از نام آن پيداست) پيرامون تفسير و توضيح كلمات مشكل و غريب قرآن نوشته شده است؛ لذا ويژگى‌هاى آن مربوط به تفسير الفاظ غريب مى‌باشد كه مى‌توان به موارد زير اشاره نمود:
از ابتداى سوره بقره تا پايان را مورد بررسى قرار داده است.
براى شرح كلمات از شعر عرب استفاده نموده است.
تنها آياتى را كه كلمات غريب دارند، بررسى كرده است.
در شرح كلمات، در برخى از موارد علت آن را نيز ذكر نموده است.
در برخى از موارد اگر لفظ كلى است، برخى از موارد و مصاديق آن را ذكر نموده؛ مانند آيه 21 سوره مائده كه در آن آمده است: «الأرض المقدسة» كه توضيح مى‌دهد مراد دمشق و فلسطين و بعضى از نواحى اردن مى‌باشد.
در قسمت اول كتاب برخى از صفات مربوط به حق تعالى را معنا نموده است.
ساختار تفسیر غریب القرآن ابن قتيبه دينورى
كتاب از طرف مؤلف فصل‌بندى نشده، ولى مطالب آن را مى‌توان در سه فصل تقسيم‌بندى نمود كه فهرست آن به قرار زير است:
فصل اول: اشتقاق اسماء و صفات خدا و معانى آنها؛ شامل الرحمن، الرحيم، السلام، القيوم، سبوح، قدوس، رب، المؤمن، المهيمن، الغفور، الواسع و البارئ.
فصل دوم: تأويل و توضيح كلماتى كه در قرآن زياد وجود دارد؛ شامل جن، انس، ملائكه، ابليس، شيطان، توفى، شرك، جحد، ظلم، فسق، نفاق، افك، افتراء، تزكيه، حكمت، اقامه صلوة و قرآن.
فصل سوم: تفسير كلمات غريب قرآن.
اين كتاب، توسط شيخ ابراهيم محمد رمضان، تحقيق شده است. وى آدرس‌هاى لازم را در پاورقى‌هاى كتاب آورده است، اما فهرست براى آن تهيه نكرده است.
ابی محمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه دینوری
ابن قتیبه دینوری از ادیبان و مورخان بزرگ قرن سوم هجری است. محققان همواره به اندیشه‌های دینی، خاستگاه نژادی، همکاری او با خلفای عباسی و نیز آثار ادبی، کلامی، فقهی، نجومی و تاریخی وی توجه کرده‌اند.
معرفی اجمالی
ابو محمد عبدالله بن مسلم دینوری (گاهی به آن کوفی نیز اضافه می‌شود که بیان گر محل تولد وی است و مروزی که احتمالا اصالت قومی پدرش را نشان می‌دهد) یکی از مؤلفان بزرگ سنی قرن سوم هجری و نهم میلادی است که هم دین شناس و هم ادیب بود. به نظر می‌رسد وی از نسل دوم یا سوم ایرانیان عرب شده بود، خانواده وی اهل خراسان بودند و از جانب مادر به باهلیان بصره می‌رسید و احتمال دارد آنها در هنگام آمدن سپاهیان عباسی در طی نیمه دوم قرن دوم/ هشتم به عراق آمده باشند.
راهنمای آزمون ارشد و دکتری رشته علوم قرآن و حدیث+مطالب آموزنده قرآنی و حدیثی+علایق شخصی