تحویل، اصطلاحی حدیثی به معنای انتقال از سندی به سند دیگر است. 

تحویل در اصطلاح محدثان

در اصطلاح محدّثان اگر حدیثی دو یا چند سند داشته باشد، برای اختصار، حدیث را با همه سندها‌ به‌طور کامل نقل نمی‌کنند، بلکه ابتدا همه سندهای حدیث را ذکر می‌کنند و در نهایت «متن» حدیث را می‌آورند. 

نحوه تشخیص سندهای مختلف یک حدیث

برای این‌که این سندهای مختلف درهم نیامیزند یا این توهم پیش نیاید که نویسنده حدیث را ناتمام رها کرده، بین دو سند معمولاً از علامت رمز حاستفاده می‌شود؛ این علامت در علوم مختلف اسلامی، رمزِ کلمات گوناگونی است. [۱]  

ریشه حاز گرفته شده از واژه تحویل

برخی معتقدند که حاز واژه تحویل گرفته شده است. در خواندن یا نخواندن آن و نیز در چگونه خواندن آن نیز اختلاف وجود دارد. 
نَوَوی، [۲]  ابن صلاح [۳]  و سیوطی [۴]  آن را به صورت حاء خوانده اند. [۵] [۶] [۷] [۸]  قاسمی [۹]  تلفظ واژه تحویل را برای آن نیکو شمرده است و محمدرضا مامقانی [۱۰]  گفته است که برخی حدیث پژوهان آن را حیلوله خوانده اند. 

نحوه انتقال از سندی به سندی دیگر در نزد مشایخ ثلاثه

عموم محدّثان شیعه و مشخصاً مشایخ ثلاثه (کلینی، صدوق، طوسی) در کتب چهارگانه حدیثی رمزگذاری نکرده‌اند و به هنگام انتقال از یک سند به سند دیگر از حرف عطف استفاده کرده اند. [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴]  

فهرست منابع

(۱) ابن صلاح، علوم الحدیث، چاپ نورالدین عتر، مدینه ۱۹۷۲. 
(۲) محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶. 
(۳) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عبدالوّهاب عبداللطیف، قاهره ۱۹۶۶. 
(۴) محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. 
(۵) جمال الدین قاسمی، قواعدالتّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. 
(۶) چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳. 
(۷) عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدّرایة، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴. 
(۸) محمدرضا مامقانی، مستدرکات مقباس الهدایة فی علم الدّرایة، ج ۲، در عبداللّه مامقانی، ج ۶. 
(۹) محمدرضا مامقانی، «معجم الرموز و الاشارات»، تراثنا، سال ۲، ش ۱ (محرّم ـ ربیع الاول ۱۴۰۷)، ش ۲ و ۳ (ربیع الثانی ـ رمضان ۱۴۰۷). 
(۱۰) یحیی بن شرف نووی، التّقریب و التّیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر، چاپ صلاح محمد محمد عویضه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. 

پانویس

 
۱. محمدرضا مامقانی، «معجم الرموز و الاشارات»، تراثنا، ش ۲ و ۳، ص ۱۷۹، تراثنا، سال ۲، ش ۱ (محرّم ـ ربیع الاول ۱۴۰۷)، ش ۲ و ۳ (ربیع الثانی ـ رمضان ۱۴۰۷).
۲. یحیی بن شرف نووی، التّقریب و التّیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر، ج۱، ص۷۴، چاپ صلاح محمد محمد عویضه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳. ابن صلاح، علوم الحدیث، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، چاپ نورالدین عتر، مدینه ۱۹۷۲.
۴. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۸۸، چاپ عبدالوّهاب عبداللطیف، قاهره ۱۹۶۶.
۵. محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ذیل تحویل، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
۶. عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدّرایة، ج۳، ص۲۱۹، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۷. محمدرضا مامقانی، مستدرکات مقباس الهدایة فی علم الدّرایة، ج۲، ص۲۶۷، ج ۲، در عبداللّه مامقانی، ج ۶.
۸. محمدرضا مامقانی، «معجم الرموز و الاشارات»، تراثنا، تراثنا، ش ۱، ص ۱۶۶، سال ۲، ش ۱ (محرّم ـ ربیع الاول ۱۴۰۷)، ش ۲ و ۳ (ربیع الثانی ـ رمضان ۱۴۰۷).
۹. جمال الدین قاسمی، قواعدالتّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۸، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۰. محمدرضا مامقانی، «معجم الرموز و الاشارات»، تراثنا، ش ۲ و ۳، ص ۱۷۹، پانویس ۳۱، تراثنا، سال ۲، ش ۱ (محرّم ـ ربیع الاول ۱۴۰۷)، ش ۲ و ۳ (ربیع الثانی ـ رمضان ۱۴۰۷).
۱۱. محمدرضا مامقانی، «معجم الرموز و الاشارات»، تراثنا، ش ۱، ص ۱۶۶ـ۱۶۷، تراثنا، سال ۲، ش ۱ (محرّم ـ ربیع الاول ۱۴۰۷)، ش ۲ و ۳ (ربیع الثانی ـ رمضان ۱۴۰۷).
۱۲. عبداللّه مامقانی، ج۳، ص۲۱۹، مقباس الهدایة فی علم الدّرایة، پانویس ۱، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۱۳. محمدبن حسن طوسی، ج۶، ص۲۰۶، تهذیب الاحکام، حدیث ۴۷۰، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۴. محمدبن حسن طوسی، ج۵، ص۴۲۳، تهذیب الاحکام، حدیث ۱۴۶۸، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

حیلوله در لغت به معنای فاصله و حاجز شدن و تحویل به معنای انتقال است.
در اصطلاح تحویل در سند یعنی انتقال از سندی به سند دیگر و این در صورتی است كه راوی بخواهد متن حدیثی را كه با دو یا چند سند نقل شده است یكجا روایت كند.

برای این كار محدّثان اهل سنّت هنگام انتقال از سندی به سند دیگر غالباً از رمز «ح» استفاده می كنند.

نمونه ای از تحویل
حدثنا عبیداللّه بن معاذ العنبری حدّثنا أبی ح و حدثنا محمد بن المثنی حدثنا عبدالرحمن بن مهدی قالا حدثنا شعبة عن خبیب بن عبدالرحمن عن حفص بن عاصم عن ابی هریرة قال: قال رسول اللّه (ص).... (صحیح مسلم، ج۱، ص ۱۰، ح ۵، باب النهی عن الحدیث بكل ما سمع)

تذكر: در صحیح مسلم ۹۸۲ بار از رمز «ح» استفاده شده است.

در كتب روایی شیعه تنها در موارد اندكی در بحارالأنوار از رمز «ح» جهت تحویل استفاده شده است.