حِمیَرى، عبداللّه بن جعفر، عالم و محدّث امامى قرن سوم و چهارم. کنیه وى ابوالعباس بود. از تاریخ دقیق ولادت و وفات او اطلاعى نیست، اما بدون شک در دوران امامت امام هادى و امام حسن عسکرى علیهماالسلام و در دوره غیبت صغرا مى‌زیسته است (رجوع کنید به ادامه مقاله). حمیرى، از مشایخ و بزرگان قم بود، در سالهاى پایانى قرن سوم به کوفه سفر کرد و محدّثان آن شهر از وى احادیث بسیارى شنیدند (نجاشى، ص 219).شیخ‌طوسى در رجال خود (ص370) در میان اصحاب امام رضا علیه‌السلام از فردى به نام ابوالعباس حمیرى یاد کرده که خویى (ج 10، ص 141)ــ با ارائه دلایلى، از جمله تاریخ سفر حمیرى به کوفه، که نجاشى آن را گزارش کرده ــ وى را غیر از عبداللّه‌بن جعفر حمیرى دانسته است (براى مکاتبات بین حمیرى مذکور در رجال با امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام رجوع کنید به کلینى، ج 5، ص 447؛ طوسى، 1390ب، ج 3، ص 231).از جمله کسانى که حمیرى از آنها روایت کرده عبارت‌اند از : ایوب‌بن نوح نخعى (رجوع کنید به حِمیَرى، ص 163؛ نجاشى، ص 114)، هارون‌بن مسلم (حمیرى، ص 9، 28، 45، 47، 49ـ50؛ نجاشى، ص 8، 52، 415ـ416)، احمدبن محمدبن خالد برقى (نجاشى، ص 55، 137)، محمدبن حسین‌بن ابى‌الخطاب (حمیرى، ص 379؛ نجاشى، ص 89، 119، 152، 367، 371) و محمدبن خالد طیالسى (حمیرى، ص 29، 126ـ130، 159؛ نجاشى، ص 168). مهم‌ترین راویان حدیث از حمیرى عبارت‌اند از: علاوه بر فرزندش محمد (رجوع کنید به نجاشى، ص 321، 370ـ371، 417؛ طوسى، 1414، ص 9، 22، 203)، احمدبن محمدبن یحیى عطار قمى (همان، ص 13، 38، 59، 83، 201)، ابوعلى اسکافى (همان، ص 143، 158، 311؛ طوسى، 1414، ص 86، 238، 697)، محمدبن حسن‌بن ولید قمى (نجاشى، ص 176، 274)، على‌بن حسین‌بن بابویه (همان، ص 430، 447)، ابوغالب زُرارى (همان، ص 302، 415؛ طوسى، 1414، ص 189)، و محمدبن موسى‌بن متوکل (طوسى، 1415، ص 437؛ همو، 1414، ص440، 442). حمیرى علاوه بر فرزندش محمد، که فردى مشهور و صاحب تألیفات بوده، سه فرزند دیگر، به نامهاى احمد و جعفر و حسین، داشته است که همگى داراى مکاتباتى با امام زمان عجل‌اللّه تعالى فرجه‌الشریف بوده‌اند (رجوع کنید به نجاشى، ص 354ـ355). برخى مکاتبات محمدبن عبداللّه‌بن جعفر حمیرى با امام زمان باقى مانده است (رجوع کنید به طوسى، 1411، ص 374ـ384).حمیرى نقش مهمى در روایت مکتوبات حدیثى محدّثان قم داشته است (رجوع کنید به همو، 1415، ص 424). همچنین نام وى در سلسله اسناد روایى بسیارى از آثار محدّثان شیعى کوفه و مناطق دیگر دیده مى‌شود (براى نمونه رجوع کنید به نجاشى، ص 38، 59، 168، 302، 430).حمیرى آثار متعددى تألیف کرده که اغلب شامل موضوعات مورد علاقه محدّثان آن دوره است. از جمله موضوعاتى که محدّثان شیعه آن دوره آثار متعددى درباره آن تدوین کرده‌اند، پاسخهاى ائمه به پرسشهاى اصحاب درباره مسائل فقهى و کلامى است که موارد فراوانى از آنها در کتب اربعه نقل شده است (براى نمونه رجوع کنید به کلینى، ج 1، ص 87، 100، ج 2، ص 27، 399؛ ابن‌بابویه، 1414، ج 1، ص 262، 544؛ طوسى، 1390ب، ج 1، ص 55، 64،150). حمیرى نیز برخى مکاتبات فقهى ـ کلامى بین امامان شیعه و اصحاب را گردآورده و آثارى با این موضوع تألیف کرده است. وى در کتاب مسائل الرجال و مکاتباتهم اباالحسن الثالث علیه‌السلام (رجوع کنید به نجاشى، ص 220)، مکتوبات بین برخى اصحاب امام هادى علیه‌السلام با ایشان را، که غالبآ مشتمل بر مسائل فقهى است، گرد آورده است. نامهاى برخى از این اصحاب در منابع حدیثى دیگر آمده است که عبارت‌اند از: حسن/ حسین‌بن مالک (رجوع کنید به ابن‌بابویه، 1414، ج 3، ص 434، ج 4، ص 232؛ طوسى، 1390ب، ج 9، ص 189؛ همو، 1390الف، ج 4، ص 124)، محمدبن جزک (ابن‌بابویه، 1414، ج 1، ص440ـ441؛ طوسى، 1390ب، ج 3، ص 216، ج 7، ص 363، 428)، حسین‌بن على‌بن کیسان صنعانى (طوسى، 1390ب، ج 2، ص 308؛ همو، 1390الف، ج 1، ص 343)، ایوب‌بن نوح (همو، 1390ب، ج 4، ص 91، ج 5، ص 273)، محمدبن سرو (همان، ج 5، ص 171؛ همو، 1390الف، ج 2، ص 247) و على‌بن ریّان‌بن صلت (همو، 1390ب، ج 5، ص 209؛ همو، 1390الف، ج 2، ص 267). ابن‌ادریس حلّى (ج 14، ص 119ـ127) منتخبى از این کتاب را نقل کرده است.حمیرى همچنین کتابى با عنوان مسائلُ لأبى محمدالحسن علیه‌السلام على‌ید محمدبن عثمان العمرى تألیف کرده (نجاشى، همانجا) که نقل‌قولهایى از آن در آثار گوناگون امامیه باقى مانده است (براى نمونه رجوع کنید به کلینى، ج 5، ص 447، ج 7، ص 114؛ ابن‌بابویه، 1414، ج 3، ص 476، 488؛ طوسى، 1390ب، ج 2، ص 362، ج 9، ص310؛ همو، 1390الف، ج 4، ص 161). براساس این نقل‌قولها، به نظر مى‌رسد که بخش اعظم این کتاب، پرسشهاى فقهى از امام حسن عسکرى علیه‌السلام بوده که حمیرى آنها را از طریق محمدبن عثمان عَمْرى به امام مى‌رسانده و پاسخهایى نیز از طریق عمرى مى‌گرفته است. احتمالا حمیرى در این کتاب برخى مکتوبات دیگر اصحاب ائمه به امام حسن‌عسکرى علیه‌السلام را نیز آورده است (رجوع کنید به ابن‌بابویه، 1414، ج 3، ص 435؛ طوسى، 1390ب، ج 3، ص 309، ج 6، ص110، ج 7، ص 486).حمیرى آثارى نیز در موضوع امامت تألیف کرده است. وى کتاب مهمى با نام الدلائل داشته است (رجوع کنید به نجاشى، ص 219؛ طوسى، 1420، ص 294) که تا قرن هفتم موجود بوده و بهاءالدین اربلى (متوفى 693؛ ج 3، ص 66، 120، 210، 404) و ابن‌طاووس (متوفى 664؛ 1409، ص 243؛ همو، 1363ش، ص 2، 97، 119، و جاهاى دیگر) بخشهایى از آن را نقل کرده‌اند. ابن‌طاووس نسخه‌اى از این کتاب را، به خط احمدبن حسین ابن‌غضائرى، در اختیار داشته است (رجوع کنید به 1363ش، ص 97، 229؛ نیز رجوع کنید به کولبرگ، ص 139).از جمله آثار حمیرى درباره غیبت، کتاب الغیبة است (رجوع کنید به طوسى، 1420، همانجا). همچنین وى تألیف دیگرى در این زمینه داشته که نجاشى (همانجا) از آن با نام الغیبة و الحیرة یاد کرده و احتمالا همان است که طوسى (1420، همانجا)، به نقل از ابوجعفر محمدبن جعفر ابن‌بُطّه قمى، نام آن را الفترة والحیرة ذکر کرده است. ابن ابى‌زینب (ص 67، 152، 155، 159، و جاهاى دیگر) و ابن‌بابویه (براى نمونه رجوع کنید به 1363ش، ج 1، ص 127، 152، 211، 228) و شیخ‌طوسى در کتاب الغیبة (براى نمونه رجوع کنید به ص 352، 354، 361ـ362، 439) روایات فراوانى درباره غیبت از حمیرى نقل کرده‌اند که برگرفته از آثار وى در این باب است. ابن‌بابویه در کتاب التوحید (ص 76، 80، 103، و جاهاى دیگر) روایاتى به نقل از مشایخ خود از حمیرى آورده که احتمالا از کتاب العظمة و التوحید یا کتاب التوحید و البداء و الارادة و الاستطاعة و المعرفة (رجوع کنید به نجاشى، ص 219ـ220) است که شیخ‌طوسى (1420، همانجا) از کتاب اخیر با عنوان التوحید و الاستطاعة و الافاعیل و البداء یاد کرده است.تنها کتاب موجود از حمیرى، قرب‌الاِسناد است. نجاشى (ص220) از سه کتاب حمیرى با نامهاى قرب‌الاسناد الى الرضا علیه‌السلام، قرب الاسناد الى ابى‌جعفربن الرضا علیهماالسلام، و قرب الاسناد الى صاحب الامر علیه‌السلام یاد کرده، اما شیخ‌طوسى (1420، همانجا) فقط از قرب‌الاسناد نام برده است. قرب‌الاسناد به آثارى اطلاق مى‌شود که در آن، محدّث احادیث را با کوتاه‌ترین طریق تا معصوم روایت کند (در این‌باره رجوع کنید به علوّ اِسناد*). حمیرى در تألیف این کتاب از متون کهن‌تر نیز بهره برده (رجوع کنید به مدرسى طباطبائى، ج 1، ص 323ـ324، 390؛ رحمتى، ص 27ـ 28) که از مهم‌ترین آنها، کتاب المسائل على‌بن جعفر عُریضى* است که حمیرى بخش اعظم آن را در کتاب خود آورده است (رجوع کنید به رحمتى، ص 27). حمیرى تحریر غیرمبوّب المسائل را به روایت عبداللّه‌بن حسن‌بن على‌بن جعفر عُریضى از على‌بن جعفر نقل کرده است (رجوع کنید به نجاشى، ص 251ـ252).ابن‌ادریس حلّى (ج 14، ص 223ـ230) روایاتى از قرب‌الاسناد حمیرى نقل کرده، ولى به اشتباه این کتاب را به فرزند وى، محمد، نسبت داده است. منشأ این خطا ظاهرآ آن است که سلسله سند آغازین کتاب به فرزند حمیرى منتهى مى‌شود (رجوع کنید به حمیرى، ص 1). عامل دیگر در این انتساب نادرست، احتمالا وجود اجازه‌اى از فرزند حمیرى به فردى دیگر، در آغاز نسخه‌اى از این کتاب به خط ابن‌ادریس، است (رجوع کنید به همان، مقدمه، ص 32ـ33، 35ـ36). شاهد مهم بر صحت انتساب قرب‌الاسناد به حمیرى پدر، آن است که ابن‌ادریس حلّى، خود (ج 14، ص 223) در نقل‌قول از این کتاب، حدیثى را بدون واسطه از محمدبن حسین‌بن ابى‌الخطاب (متوفى 262) آورده که طبقه حدیثى آن تنها با طبقه مشایخ عبداللّه‌بن جعفر تطابق دارد. مجلسى (ج 1، ص 7) نیز با اشاره به نظر دیگران، عبداللّه‌بن جعفر را مؤلف قرب‌الاسناد و پسر وى را راوى آن دانسته است.منابع: ابن ابى‌زینب، کتاب‌الغیبة، چاپ على‌اکبر غفارى، تهران ?] 1397[؛ ابن‌ادریس حلّى، موسوعة‌ابن‌ادریس الحلى، ج :14 مستطرفات السرائر (باب‌النوادر)، چاپ محمدمهدى موسوى‌خرسان، قم 1387ش؛ ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینى طهرانى، قم 1387؛ همو، کتاب مَن لایَحضُرُه‌الفقیه، چاپ على‌اکبر غفارى، قم 1414؛ همو، کمال‌الدین و تمام النعمة، چاپ على‌اکبر غفارى، قم 1363ش؛ ابن‌طاووس، فتح‌الابواب بین ذوى‌الالباب و بین رب‌الارباب فى الاستخارات، چاپ حامد خفاف، قم 1409؛ همو، فرج المهموم فى تاریخ علماء النجوم، نجف 1368، چاپ افست قم 1363ش؛ على‌بن عیسى بهاءالدین اربلى، کشف الغمة فى معرفة الائمة علیهم‌السلام، چاپ على فاضلى، ]قم[ 1426؛ عبداللّه‌بن جعفر حِمیَرى، قرب‌الاسناد، قم 1413؛ خویى؛ محمدکاظم رحمتى، «نکاتى درباره کتاب قرب‌الاسناد حمیرى»، کتاب ماه دین، سال 7، ش 4 و 5 (بهمن و اسفند 1382)؛ محمدبن حسن طوسى، الاستبصار، چاپ حسن موسوى خرسان، تهران 1390الف؛ همو، الامالى، قم 1414؛ همو، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوى‌خرسان، تهران 1390ب؛ همو، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومى‌اصفهانى، قم1415؛ همو، فهرست کتب‌الشیعة‌و اصولهم واسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم 1420؛ همو، کتاب‌الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانى و على احمد ناصح، قم 1411؛ کلینى؛ مجلسى؛ احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنفى الشیعة المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم 1407؛Etan Kohlberg, Amedieval Muslim scholar atwork: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992; Hossein Modarressi Tabatabai, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shiite literature, vol. 1, Oxford 2003