مُعْجَمُ رجالِ الْحَدیث وَ تَفْصیلُ طَبَقاتِ الرُّواة، کتابی به زبان عربی از آیت الله سید ابوالقاسم خوئی با موضوع علم رجال. این کتاب بر اساس حروف الفبا بیش از ۱۵ هزار راوی احادیث شیعه را معرفی کرده و درباره معتبر بودن یا نبودن نقل حدیث آ‌ن‌ها اظهار نظر کرده است. وی در مقدمه اثر در شش مطلب به موضوعاتی درباره علم رجال پرداخته و در بخش اصلی آن به ترتیب از اسما، کنیه‌ها، القاب و زنان بحث کرده است. معجم رجالی آیت‌الله خویی در ۲۴ جلد منتشر شده و مورد مراجعه پژوهشگران علوم اسلامی است. محتوای این کتاب در نرم افزار درایه الحدیث نیز ارائه شده است.

آیت الله سید ابوالقاسم خوئی
سید ابوالقاسم موسوی خویی (۱۲۷۸ - ۱۳۷۱ش) فقیه، مرجع تقلید شیعه و مفسر قرآن کریم است که در طول زندگی خود از محضر اساتید بزرگی در حوزه نجف بهره برد و خود نیز شاگردان مبرزی را تربیت نمود به‌گونه‌ای که بسیاری از مراجع تقلید نسل بعدی از شاگردان اویند. آیت الله خویی در بسیاری از علوم اسلامی رایج در حوزه‌های علمیه از اساتید کم‌نظیر به‌حساب می‌آمد و آراء فقهی، اصولی، رجالی و تفسیری وی در زمره مطرح‌ترین آراء حوزه‌های علمیه پس از او است. از وی آثار متعددی در علوم اسلامی به ویژه فقه و اصول منتشر شده است. از میان آنها کتاب البیان فی تفسیر القرآن و معجم رجال حدیث شهرت فراوانی دارد. مجموع آثار فقهی و اصولی او با عنوان موسوعة الامام الخوئی منتشر شده است.

انگیزه تألیف
کتاب «معجم رجال الحدیث» از جمله آثاری است که نویسنده در اواخر عمر و کهولت سن به تألیف و تدوین آن اقدام نموده است. وی علم رجال را از دیرباز مورد توجه دانشمندان و فقیهان دانسته اما معتقد است در عصر حاضر نسبت به آن بی‌توجهی و بی‌اعتنایی می‌شود، گویی اجتهاد و استنباط احکام شرعی بدان وابسته نیست. از این رو وی تصمیم گرفته تا کتاب جامع و کاملی که دربردارندۀ تمام امتیازات و خصوصیات این علم باشد را تألیف نماید.[۱]

معرفی کتاب
معجم رجال الحدیث با ذکر شش مقدمه به موضوعاتی در علم رجال پرداخته و سپس در بخش اصلی به نام راویان می‌پردازد. یکی از ویژگی‌های کتاب، آن است که در شرح حال هر شخص، نام همه کسانی که از وی روایت کرده یا او از دیگران روایت می‌کند و در کتب اربعه آمده یاد شده ست. وی آدرس روایاتی که راوی در کتب اربعه روایت کرده را هم ارائه می‌کند. نویسنده گاه از راویانی که نامشان در دیگر کتاب‌ها مانند رجال کشی ذکر شده، نامی به میان می‌آورد.[۲]

مقدمه کتاب
معجم رجال الحدیث با یک مقدمه تفصیلی شروع شده است. آیت الله خویی در مقدمه، شش مطلب را ذکر کرده است:

مولف در مقدمه اول، ضرورت فراگیری دانش رجال و آشنایی با قواعد آن را تبیین کرده است. وی به رد نظرات منکران نیاز به علم رجال می‌پردازد و سخن آنانی که کتب اربعه را قطعی‌الصدور می‌دانند، رد می‌کند.
مقدمه دوم شامل اطلاع از وثاقت و حسن حال راوی در ارزیابی روایات است و راه‌های دستیابی به این معیارها را با تعیین چارچوب و مرزبندی، یادآوری می‌نماید.
آیت الله خویی در مقدمه سوم، توثیقات متأخرین مانند توثیقات ابن طاووس، علامه حلی، ابن داوود و بقیه رجالیون متأخر را ارزیابی کرده و معتقد است که توثیقات این افراد در مورد راویان اعتباری ندارد.
نویسنده در مقدمه چهارم، آشنایی با توثیقات عامه از قبیل مشایخ الثقات، اصحاب اجماع، مشایخ اجازه، کثرت روایت، وکالت از طرف امام معصوم(ع)، مصاحبت با معصوم(ع)، صاحب اصل و کتاب بودن و... مورد بررسی قرار داده و معتقد است این توثیقات، دلیلی بر توثیق نیست.
مقدمه پنجم به تفصیل، به احادیث کتب اربعه انداخته و دلایلی که برخی برای اثبات صحت همه روایات کتب اربعه آورده‌اند باطل دانسته و رد می‌کند. وی در این مطلب، عدم صحت تمام روایات کتب اربعه را اثبات می‌کند و بررسی هر یک از اسناد روایات را ضروری می‌داند.
مؤلف در مقدمه ششم، به معرفی مهم‌ترین منابع رجالی شیعه مانند رجال برقی، رجال کشی، رجال نجاشی، رجال ابن غضائری، فهرست شیخ طوسی، رجال شیخ طوسی پرداخته و نسبت به رجال ابن غضائری تشکیک کرده و آن را ساختگی می‌داند.[۳]
بخش اصلی کتاب
کتاب معجم رجال الحدیث در چهار بخش اسماء، کنی (کنیه‌ها)، القاب و نساء (زنان) تنظیم گردیده است. در مجموع تعداد ۱۵۶۷۶ نفر در کتاب، ذکر شده‌اند که بعضی از آنها با اسامی دیگر متحدند، بنابراین رقم مذکور با قطع نظر از جریان اتحاد بعضی از عناوین با بعضی دیگر است.

بخش اسماء، اختصاص به کسانی دارد که نام آن‌ها در کتب رجالی و یا در سند روایت قرار گرفته است که با عنوان آدم ابوالحسین اللؤلؤی آغاز و با عنوان یونس النسبانی ختم می‌گردد و تعداد آنها ۱۳۸۵۳ نفر است.
بخش کُنیه‌ها، به کسانی اختصاص دارد که نام آن‌ها با کنیه در کتاب‌های رجالی آمده است و یا اینکه در سند حدیث واقع گردیده‌اند که با عنوان ابوابراهیم آغاز و با عنوان ابن یقطین پایان می‌یابد و تعداد آنها ۱۳۳۵ نفر است.
بخش القاب، مخصوص افرادی است که با لقب در کتب رجالی و یا در سندهای روایات ذکر شده‌اند که با عنوان الاجلح شروع می‌شود و با عنوان الیعقوبی ختم می‌گردد و تعداد آن‌ها ۳۵۳ نفر است.
بخش نساء، اختصاص به زنانی دارد که در کتاب‌های رجالی عنوان شده و یا در سند روایت واقع گردیده‌اند و تعداد آنها ۱۳۵ نفر است که با عنوان اسماء آغاز می‌گردد و با عنوان هرنیة البادهیة ختم می‌شود.[۴]
ویژگی‌ها
کتاب معجم رجال الحدیث دارای ویژگی‌های و امتیازاتی است که از جمله آنها موارد زیر است:

نام تمام راویان اسناد کتب اربعه حدیثی در این کتاب ذکر شده است؛ چه نام او در کتاب‌های رجالی ذکر شده باشد، یا نشده باشد.
نام تمام روایانی که در کتاب‌های رجالی معروف و غیر معروف آمده، در این اثر به صورت متمرکز ذکر شده است. همچنین عناوینی از کتب تراجم و کتاب‌های رجالی متأخر مانند امل الآمل، تذکرة المتبحرین، روضات الجنات، خاتمة مستدرک الوسائل، الوسیط، تعلیقه وحید بهبهانی و... انتخاب شدند.
امکان شناسایی طبقه یک راوی به راحتی وجود دارد چراکه نویسنده ذیل معرفی هر راوی، اسامی تمامی کسانی که در کتب اربعۀ حدیثی از آن شخص نقل کرده‌اند (راوی) و یا این شخص از آن‌ها روایت کرده است (مروی عنه) با عبارت «روی عن فلان و فلان و...» و «روی عنه فلان و فلان...» ذکر کرده است.
شیوه مؤلف در هنگام ذکر مروی عنه و راوی به این صورت است که در مروی عنه‌های راوی، اول نام ائمه - با رعایت ترتیب بین آن‌ها - سپس افرادی که دارای کنیه هستند و آن گاه اسامی افراد به ترتیب حروف تهجی، و بعد از آن، القاب و سپس مرسلات و در نهایت مضمرات راوی ذکر شده است؛ چنان که در یادآوری راویان از شخص نیز همین ترتیب رعایت شده است؛ یعنی اول کنیه‌ها، سپس اسامی و آن گاه القاب ذکر شده است.
شرح حال راوی به صورت کامل آمده است.
راوی مورد جرح و تعدیل قرار گرفته است؛ یعنی مؤلف علاوه بر نقل نظر بقیه رجالیون، با معیارهای خاص علمی و رجالی به جرح و تعدیل راویان پرداخته و نظر خود را بیان کرده که گاهی با نظر بقیه کاملا مخالف است.
یکی از اموری که موجب آسیب‌پذیری سند می‌شود، تصحیف و تحریفی است که در اسامی راویان واقع می‌گردد؛ مانند تبدیل حسن به حسین و بالعکس، احمد به محمد و بالعکس، عن به بن و بالعکس و...؛ لذا در شناخت سندها، شناسایی عنوان صحیح آن لازم و ضروری است.
«معجم رجال الحدیث» به این موضوع مهم توجه کرده است و تحت عنوان «اختلاف الکتب» و «اختلاف النسخ» به موارد تحریف یا سقط یا تصحیف اشاره نموده، آنها را تصحیح کرده است.[۵]
بازنگری در کتاب
تألیف کتاب در سال ۱۳۹۰ق پایان یافت و در ۲۳ جلد، در نجف اشرف چاپ و سپس بیروت تجدید چاپ شد. آیت‌الله خویی پس از تألیف، در آن بازنگری کرده و پس از چهار بار چاپ نسخه اول این کتاب، تجدید نظرهای مؤلف در چاپ پنجم آن در ایران و در ۲۴ جلد به دست گروهی زیر نظر نویسنده انجام شد. تغییرات از دو جهت قابل بررسی است:

از نظر محتوایی: برخی مبانی رجالی خویی که در مقدمه معجم آمده بود، بازنگری شد و نظر وی تغییر یافت.
از نظر شکلی: اشتباهات چاپی در نسخه دوم، به ویژه در نام راویان تصحیح شد. هم‌چنین اصلاحات ویرایشی انجام شد و برای هر جلد با تعیین جلد و صفحه، فهرست تفصیلی تهیه شد.[۶]